10. Siedziba gminy wiejskiej - Stare Siołkowice
Zdjęcie przedstawia widok na siedzibę dawnej gminy wiejskiej – Stare Siołkowice, a później siedziby gromadzkiej rady narodowej. Dawniej zgodnie z obowiązującym na wsi tak zwanym Landrechtem ustanowionym dla całego państwa pruskiego w 1794 roku i regulującym wszelkie sprawy ustroju wsi, to właśnie wieś tworzyła gromadę mającą osobowość publiczno-prawną stanowiącą jednocześnie organ samorządu. Na czele gromady stał sołtys mający do pomocy ławników. Sołtys wraz z ławnikami pełnił funkcje administracyjno-skarbowe, głównie polegające na rozkładzie i poborze podatków. Przez kolejne lata aż do początków XX wieku cały czas funkcjonowały gminy jako jednostki samorządu i korporacji prawa publicznego tak zwane „gminy sołtysie” z sołtysami na czele obejmujące jedną wieś, bez względu na obszar. Poza obszarem gminy tak rozumianej pozostawał obszar dworski – „gmina dworska”. Jej właściciel sprawował administrację na własny koszt i bez udziału mieszkańców obszaru dworskiego.
Mieszkańcy gminy samorządowej dzielili się na dwie kategorie: przynależnych do gminy i członków gminy. Pierwsza kategoria odnosiła się do stałych mieszkańców gminy, którzy ponosili koszty jej funkcjonowania, ale też byli uprawieni do korzystania z instytucji gminnych. Natomiast członkostwo gminy wynikało z pewnego statusu majątkowego. Musieli to być posiadacze nieruchomości, z którego płacili podatek gruntowy lub od budynku (minimum 3 marki rocznie) lub płacili podatek osobisty w wysokości, co najmniej czterech marek rocznie, albo też wykazać się mogli, że posiadają przynajmniej 660 marek dochodu rocznego. Tylko członkowie gminy mieli czynne i bierne prawo wyborcze w danej gminie. Dodatkowo opłacający wyższe podatki mogli mieć po kilka głosów (głosy pluralne), aż do czterech.
W małych gminach gdzie liczba członków nie przekraczała 40, wszyscy członkowie gminy stanowili zgromadzenie gminne – organ uchwałodawczy i kontrolujący. Zastrzegano jednak, aby w zgromadzeniu przynajmniej 2/3 stanowili właściciele nieruchomości. Zgromadzenie wybierało sołtysa oraz dwóch ławników, którzy stanowili organ wykonawczy gminy wiejskiej.
W większych gminach (ponad 40 członków) obligatoryjnie powoływano radę gminną (Gemeindevertretung). Wyboru rady gminy dokonywano poprzez kurialny system wyborczy, czyli wyborcy dzielili się na trzy kurie według sum płaconych podatków. Każda kuria wybierała trzecią część rady. Kadencja trwała sześć lat, co roku ustępowała 1/3 rady i wybierano w jej miejsce kolejne osoby. W większych gminach także wybierano sołtysów i ławników, których kadencja trwała 6 lat a czasami mogła trwać nawet 12 lat. Sołtys był zawodowym urzędnikiem i nie musiał być mieszkańcem gminy. Wybór sołtysa i ławników musiał być zatwierdzony przez starostę powiatowego (landrata).
Uprawnienia gmin wiejskich obejmowały sprawy własne i poruczone. Sprawy własne gminy mieściły się w pojęciu „samorządowego administrowania swoimi sprawami”. Za sprawy poruczone (zlecone) odpowiadał tylko sołtys i należały do nich na przykład kwestie policyjne.
Nad działalnością samorządu czuwał wydział powiatowy i starosta. Wydziały powiatowe zatwierdzały ważniejsze uchwały organów gminy (na przykład w kwestiach majątkowych). Miały też prawo oceniać akty gminne, co do ich legalności i celowości. Od 1911 roku gminy wiejskie miały prawo łączyć się ze sobą oraz obszarami dworskimi i miastami w związki celowe o charakterze publicznoprawnym. Dzięki temu gminy mogły realizować większe inwestycje (drogi, szkoły, itp.).
Powyższe rozwiązania prawne funkcjonowały aż do początku 1945 r.
Na początku lat trzydziestych na terenie współczesnej gminy funkcjonowały następujący gminy wiejskie: Alt Poppelau(Popielów), Alt Schalkowitz(Stare Siołkowice), Sacken (Lubienia), Hirschfelde (Kaniów), Kilnk (Popielowska Kolonia), Stoberau (Stobrawa), Karlsmarkt (Karłowice), Alt Hammer (Kuźnica Katowska).
Miejscowości: NeuSchalkowitz (Nowe Siołkowice), Riebnig (Rybna) i Kauern (Kurznie) przed II wojną światową najpewniej nie były samodzielnymi gminami wiejskimi.
W latach 1939-1945 trwała II wojna światowa. W styczniu 1945 roku ruszyła wielka ofensywa Armii Czerwonej. Wkrótce wojska radzieckie rozpoczęły zajmowanie Śląska Opolskiego. Po przejęciu tych obszarów przez wojska radzieckie rozpoczęto przygotowania do zaprowadzenia polskiej administracji. Początkowo władzę sprawowali radzieccy wojskowi komendanci, którzy stopniowo przekazywali administrację w polskie ręce.
Władze polskie przejęły od wojskowej administracji radzieckiej dawną rejencję opolską w dniu 18 marca 1945 roku i włączyli ją w skład Województwa Śląskiego, które funkcjonowało już od czasów przedwojennych. Granica dawnej rejencji opolskiej przebiegała przez teren współczesnej gminy i np.Karłowice należały już do rejencji wrocławskiej i dawnego powiatu brzeskiego. Te obszary włączono do II okręgu administracyjnego (Dolny Śląsk) Ziem Odzyskanych.
22 marca 1945 Urząd Województwa Śląskiego zwrócił się do starostów o projekty podziału powiatów na gminy zbiorowe. Starostowie mieli brać pod uwagę warunki poszczególnych miejscowości, warunki gospodarcze, gęstość zaludnienia i połączenie komunikacyjne. W tworzeniu nowej mapy administracyjnej tej części Śląska brali też udział przedstawiciele miejscowej ludności.
27 listopada 1945 roku wojewoda śląski wydał rozporządzenie na mocy którego w całym województwie powołano gminy zbiorowe w miejsce dawnych, niemieckich gmin jednostkowych.
W ramach powiatu opolskiego powołano gminy Popielów i Kup. W skład gminy Popielów weszły gromady : Popielowska Kolonia, Lubienia, Popielów, Stare Siołkowice i Nowe Siołkowice. W skład gminy Kup weszły natomiast gromady: Brynica, Kaniów, Kupi Ładza. Powyższe rozporządzenie weszło w życie w dniu 1 grudnia 1945 r. i tę datę można uważać za początek gminy Popielów.
W powiecie brzeskim również powoływano zbiorowe gminy wiejskie lecz na podstawie zarządzeń władz powiatowychponieważ nie było jeszcze ustalonych województw na tym terenie i wojewodów. Władze powiatowe powołały gminę Karłowice w powiecie brzeskim. W skład tejże gminy włączono gromady: Karłowice, Kurznie, Kuźnica Katowska, Rybna, Stare Kolnie i Stobrawa.
Pierwsi wójtowie tych gmin byli powołani drogą administracyjną. Dopiero na przełomie 1945 i 1946 powołano pierwsze organy uchwałodawcze – gminne rady narodowe, które miały działać tymczasowo, ale pozostały aż do 1990 roku. Rady narodowe stanowiły „uspołecznioną formę sprawowania administracji” i zastąpiły one powoływane wcześniej w demokratyczny sposób rady gminne.
Ważną zmianą w administracji tych okolic było powołanie województwa opolskiego w 1950 r., które zostało wydzielone ze składu województwa katowickiego (wcześniej śląskiego) i wrocławskiego.
W 1953 roku rozpoczęto przygotowania do zmian w podziale administracyjnym kraju najniższego szczebla. Dawne granice gmin miały się zmienić i miały je zastąpić mniejsze jednostki – gromady. Gromady miały stać się zalążkiem dużych, kolektywnych gospodarstw rolnych. 25 września 1954 roku weszła w życie ustawa o reformie podziału administracyjnego i w miejsce dotychczasowych gmin powstały gromady położone na terenie jednej lub sąsiadujących ze sobą dawnych gmin. Nowe gromady miały mieć powiązania komunikacyjne, wspólne urządzenia gospodarcze,kulturalne, zdrowotne. Liczba mieszkańców miała się wahać od tysiąca do trzech tysięcy, powierzchnia od 15 do 50 kilometrów kwadratowych. Na czele całości stała Gromadzka Rada Narodowa z Prezydium (przewodniczący, zastępca, sekretarz prezydium i dwóch, trzech członków). Gromada miała swój budżet, zarządzała mieniem gromadzkim, prowadziła sprawy meldunkowe i rejestrację rowerów. Budżet gromadzkie powiązane były z budżetem powiatowym i bez wsparcia władz powiatowych żadne inwestycje nie mogły być przeprowadzone. W ten oto sposób na ternie współczesnej gminy powstały następujące gromady:
- Karłowice (1954 – 1972) w powiecie brzeskim, w skład weszły dotychczasowe gromady wiejskie: Karłowice, Kurznie, Kuźnica – Katowska z gminy Karłowice ( w 1960 gromada Karłowice powiększyła się swój obszar o tereny zlikwidowanej gromady Stobrawa),
- Kup (1954-1972) w powiecie opolskim w skład której weszły następujące gromady wiejskie: Kup, Kaniów i Ładza z gminy Kup,
- Popielów (1954 -1972) w powiecie opolski, w skład której weszły dotychczasowe gromady wiejskie: Popielów, Lubienia, Popielowska Kolonia z gminy Popielów
- Stare Siołkowice (1954-1972) w skład której weszły: Stare Siołkowice i Nowe Siołkowice z gminy Popielów,
- Stobrawa (1954-1959) w powiecie brzeskim w skład której weszły następujące gromady wiejskie: Stobrawa, Rybna i Stare Kolnie z gminy Karłowice, z końcem 1959 gromada Stobrawa została zlikwidowana.
Okres gromadzkich rad narodowych trwał w latach 1954-1972 i cechował się częstymi zmianami administracyjnymi. Jednostki te były zbyt małe, a gromadzkie rady narodowe zbyt słabe finansowo i miały bardzo wąskie kompetencje, mimo stopniowego rozszerzania ich funkcji i tworzenia coraz to większych gromad.
Z uwagi na powyższe podjęto środki zmierzające do zmian. 29 listopada 1972 roku Sejm uchwalił ustawę O utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych. Na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu powołano gminę Popielów w powiecie opolskim. W jej skład wchodziły sołectwa: Kaniów, Lubienia, Nowe Siołkowice, Popielowska Kolonia, Popielów i Stare Siołkowice. W powiecie brzeskim powołano natomiast gminę Karłowice, w jej skład włączono sołectwa: Barucice, Karłowice, Kurznie, Kuźnica-Katowska, Mąkoszyce, Nowy Świat, Raciszów, Rogalice, Roszkowice, Rybna, Stare Kolnie, Stobrawa i Tarnowiec. Gmina Karłowice funkcjonowała zaledwie do jesieni 1975 roku. Rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych została rozwiązana. Sołectwa :Karłowice, Kurznie, Kuźnica-Katowska, Stare Kolnie, Stobrawa i Rybna włączono do gminy Popielów. Pozostałe gminy włączono do gminy Lubsza.
Po latach funkcjonowania rad narodowych w dniu 27 maja 1990 r. weszła w życie nowa ustawa o samorządzie gminnym z 8 marca 1990 i tego samego dnia przeprowadzono pierwsze wybory do rad gminnych. Ustawa nadała samorząd i osobowość prawną gminom. Funkcje uchwałodawcze stanowi rada gminy wybierana w wyborach powszechnych. Organem wykonawczym był początkowo zarząd gminy na czele z wójtem, wybierany przez radę gminy. Od 2002 roku organem wykonawczym w gminie jest jednoosobowo wójt, wybierany przez mieszkańców gminy w bezpośrednich wyborach.
Źródło:
Leszek Zugaj, Historia Administracji w Gminie Popielów, Lublin 2012
